[1] Sâd: 75

[2] Rahmân: 27

[3] Mâide: 116

[4] Mülk: 16

[5] Tâ-Hâ: 5

[6] Bakara: 29, Fussilet: 41

[7] A’râf: 54, Yûnus: 3, Ra’d: 2, Furkân: 59, Secde: 4, Hadîd: 4

[8] Tâ-Hâ: 5

[9] El-Muharraru’l Vecîz, İbn Atiyye, Beyrût, C: 4, S: 36

[10] Tefsîru’l Beğavî, Beyrût, C: 2, S: 137

[11] El-Câmi’u li-Ahkâmi’l Kur’ân, İmam Kurtubî, A’râf: 54. Ayetin tefsiri 

[12] Mecmûu’l Fetâvâ, C: 16, S: 400

[13] Bu rivâyet biraz önce geçmişti: Tefsîru’l Beğavî, Beyrût, C: 2, S: 137

[14] اللهُ فَوْقَ الْعَرْشِ بِذاتِهِ بَائِنٌ مِنْ خَلْقِهِ

[15] Allah’a cihet nispeti konusunda alimler arasında fikir ayrılıkları olmuştur. Kimi alimler, Allah’a cihet nispet edilemeyeceğini söylerken; selefî alimlerin pek çoğu, Allah’a üst cihet (mahlûkâta teşbihsiz bir fevkıyyet) nispet edilebileceği görüşünü benimsemiştir. Haberî sıfatlar konusunda ihtilâf olmasının başlıca nedeni; bazılarının, te’vîl yolunu seçmeleri; bazılarının ise, te’vîle sapmayıp, sözü zâhiri üzere alarak, Allah’ı mahlûkâta benzetmeden, O’nun yüceliğine yaraşır şekilde O’nu nitelendirmeleridir. Allah’ın haberî sıfatları konusunda en çok ihtilâfın olduğu meselelerin başında istivâ konusu gelmektedir.

Mâturîdî kelamcılarından Ebû’l Yusr el-Pezdevî de, mekanda bulunmaktan münezzeh olan Allah’ın tamamen mekânî kavramlar olan bütün cihetlerden tenzih edilmesi gerektiğini savunmuştur. (Usûlü’d Dîn, S: 31)

Allah’ı cihetten tenzih eden alimlerin delilleri kısaca şunlardır: Bir cihette bulunmak, maddî varlıklara mahsus bir sıfattır. Allah ise madde üstü bir varlık olduğuna göre, cihetten münezzehtir. Eğer O’nun için özel bir cihet kabul edilecek olursa, bu, O’nun bir mekanda olduğu anlamına gelir. Mekan ve yer tutmak dolayısıyla, yer tutan için hareket, değişme ve sonradan olma gibi sıfatlar da söz konusu olur. Ayrıca Allah’ın bir cihette bulunması, en azından âlemin o cihete denk gelen parçasının, O’nunla birlikte kadîm (ezelî) olmasını gerektirir. Halbuki âlem, bütün parçalarıyla hâdis (sonradan yaratılmış)tır… Aslında Nasslarda da, Allah’a cihet kavramı açıkça nispet edilmemiştir. Bazı Ayet ve Hadislerde Allah’a atfedilen “istivâ”, “semâ”, “uluvv”, “fevk” gibi kelimeler, O’nun azamet, yücelik ve üstünlük niteliklerine sahip olduğunu ifade etmek için zikredilmiştir. Şu halde Allah, herhangi bir cihette ve dolayısıyla bir mekanda bulunmayan, âlemin içinde veya dışında gösterilmesi mümkün olmayan madde ötesi bir varlıktır… Bunlar, kelamcıların açıklamalarıdır.

Başta Şeyhu’l İslâm İbn Teymiyye olmak üzere selefî alimlerin bu konudaki yorumu ise şöyledir. Âlem, Allah tarafından yaratılmıştır ve O’nun, zihnin dışında da fiilen mevcut olduğu herkesçe kabul edilmektedir. Bu durumda Allah, âlemi ya zâtında ya da zâtının dışında ayrı olarak yaratmıştır. Allah’ın, âlemi zâtında yaratması imkânsızdır. Çünkü böyle bir durum, Allah’ın, yarattıklarına hulûl edip, onlarla birleşmesini ve dolayısıyla da mahlûkât gibi, hâdis yani sonradan olmasını gerektir. Allah ise, zâtı ve sıfatları ile ezelîdir. O halde âlemi zâtının dışında yaratmıştır. O, zâtıyla âlemin içinde değil, dışında ve üst cihetindedir. Aksi takdirde âlemin ne içinde ne de dışında olmak gibi aklın ilkelerine aykırı bir sonuç ortaya çıkacaktır. Allah, mekana ve cihete muhtaç değildir. Ama Allah, zâtı ve sıfatlarıyla vardır. Şunu ifade etmeden geçmeyelim; Allah’ın üst cihette olması, yaratıkların birbirlerine nispetle belli bir cihette bulunmaları gibi anlaşılmamalıdır. Zira O, eşi ve benzeri olmayan bir varlıktır. Zâtıyla âlemin içinde değil ötesinde (fevkinde), yaratılmış hiçbir varlığın bulunmadığı bir yönde olması anlamında üst cihettedir… Aklî delillerin yanında, Allah’ın üst cihette olduğunu imâ eden Nasslar da mevcuttur. Allah’ın, âlemi yarattıktan sonra arşa istivâ ettiği, meleklerin ve Rûh’un O’na yükseldiği, Hz. Peygamberin mi’râc gecesinde sidretü’l müntehâ’yı aşarak O’nun huzuruna çıktığı, ölen mü’minlerin ruhlarının da gök katlarını geçerek O’na ulaştığı bildirilerek Allah’ın âlemin içinde bulunmadığı imâ edilmiştir. Nasslarda “cihet” lafzı kullanılmamakla birlikte, “suûd” (Fâtır: 10), “urûc” (Secde: 5; Meâric: 4), “fevk”, “uluvv”gibi kelimeler kullanılarak, Allah’ın, kâinâtın üstünde olduğuna işaret edilmiştir.

Fâtır: 10’da:

 إِلَيْهِ يَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّيِّبُ وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ يَرْفَعُهُ

“Güzel söz yalnız O’na yükselir. Onu da sâlih amel yükseltir” buyrulmuştur.

Secde: 5’de ise:

 يُدَبِّرُ الأَمْرَ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الأَرْضِ ثُمَّ يَعْرُجُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدّونَ

“O, her şeyi gökten yere tedbîr (düzenleyip idâre) eder. Sonra (işler), sizin saymanıza göre, bin yıl olan bir günde O’na yükselir” buyrulmuştur.

Meâric: 4’de de:

 تَعْرُجُ الْمَلائِكَةُ وَالرُّوحُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ

“Melekler ve Rûh (Cebrâil) oraya mikdarı elli bin yıl olan bir günde yükselir” buyrulmaktadır.

(Secde: 5’de, مِمَّا تَعُدّونَ “sizin saymanıza göre” buyrulduğu halde, Meâric: 4’de bu kayıt yoktur. Bu Ayette de, o kaydın gözetilmesi gerektiğini söyleyen alimler vardır. Bununla beraber, elli bin yıllık senenin “Melekler ve Rûh Senesi” olma ihtimali de vardır. Bu ifadenin kullanılması, “sakındırma” amacına ma’tuftur. Bazı alimlere göre ise, “elli bin yıl” ifadesi, zamanın çokluğunu beyan etmek için değil, o günün şiddetinden kinâyedir; dolayısıyla bu miktarın da daha çok ya da daha az olması mümkündür. Mücâhid’den gelen bir rivâyete göre bu Ayet, dünyanın ömrünün elli bin yıl olduğuna işaret ediyor. Bu ömrün hepsi bir gündür…) 

Nasslardaki bu tür işaretlerin yanında, insanlar da Allah’ı, fıtrî olarak âlemin üstünde düşündükleri için, kulluklarını bu şuur içinde yerine getirirler. Hatta Hadislerde geçtiği gibi, O’na dua ederken de ellerini semâya kaldırırlar. Ayrıca ahirette, Allah’ın görülmesi (ru’yetullah) konusunda da Allah’a cihet nispet etmeden, O’nun nasıl görülebileceği açıklamak oldukça zordur. Aslında istivâ meselesi gibi ahirette Allah’ın görülmesi meselesi de müteşâbih bir konudur. Her ikisinin de nasıllığını bilmek mümkün değildir. Sahabe, tâbiîn ve müctehidlerden oluşan ilk dönem İslâm alimleri bu inancı paylaşmışlar ve aksi görüşleri şiddetle tenkît etmişlerdir. Fakat şunu tekrar hatırlatmak isteriz ki; Allah’ın haberî sıfatları konusunda, alimler her ne kadar farklı görüşleri savunmuş olsalar da, hepsi de Rabbimizi mahlûkât’a benzemekten, O’nu cisimlendirmekten, isim ve sıfatlarında O’na noksanlık atfetmekten tenzih etmişlerdir. Her Müslüman şunu bilsin ki, eğer bu konu müteşâbih yani yoruma ve ictihâd’a açık olmasaydı, alimler bu meselede farklı fikirler ortaya atmazlardı. O halde biz mü’minlere düşen de, biz kendimiz, elbette en doğru yola yani selefin yoluna uyarız ama farklı görüşleri olan ya da muteahhırûn ulemâ’nın görüşlerinde olan kimseleri de, sırf bizim gibi inanmıyorlar diye tekfir etmeye kalkışmayız! Zira ictihâd mahallinde, şâzz görüşleri savunan kimseleri dinin dışında saymak, o ictihâdlara sahip olan müctehidleri ve asırlarca onların görüşlerine tâbi olan sayısız din kardeşlerimizi de tekfir etme sonucunu doğurur! İstivâ ve cihet bahsinde her Müslümanın dikkat etmesi gereken şey; bu sıfatların keyfiyetini tam bilememekle ve idrak edememekle beraber, Yüce Allah’ı, mahlûkâtına benzetmemek, O’nu şânına ve yüceliğine layık şekilde niteleyip, tüm noksanlıklardan O’nu tenzih etmek ve O’na bir mekân isnâd etmemek demektir.   

[16] Kurtubi Tefsiri, A’râf: 54’ün tefsiri.

İmam Kurtubi’nin bu açıklamalarının Arapçasını da vermek istiyoruz:

 وقد كان السلف الأول رضي الله عنهم لا يقولون بنفي الجهة ولا ينطقون بذلك، بل نطقوا هم والكافة بإثباتها لله تعالى كما نطق كتابه وأخبرت رسله. ولم ينكر أحد من السلف الصالح أنه استوى على عرشه حقيقة.

[17] “Bu bey’at, Rıdvân Bey’at’idir. Hudeybiye’de semure (devedikeni) ağacının altında meydana gelmiştir. O gün, Allah’ın Rasûlüne bey’at eden sahabîlerin sayısı hakkında bin üç yüz, bin dört yüz, bin beş yüz rakamları söylenilmiştir ki, bu üç rakamın ortası sahih olandır.” (Tefsîru’l Kur’âni’l Azîm, İbn-i Kesîr, Dâru Usâme, Ammân, C: 4, S: 1930)

[18] Fetih: 10

[19] Allah’ı, şânına yakışmayan nitelendirmelerden tenzîh etmek için, O’nun selbî sıfatları vardır. Bunlar şunlardır: Kıdem (ezelî olmak, başlangıcı olmamak), bekâ (ebedî olmak, varlığının sonu olmamak), muhâlefetü’n li’l havâdis (sonradan olanlara yani mahlûkâta benzememek), kıyâm bi-nefsihi (Allah’ın başka bir zâta ya da mekana muhtaç olmaması, bizzat kâim olması), vahdâniyyet (Allah’ın zâtında, sıfatlarında ve fiillerinde bir ve tek olması, eşi, benzeri ve ortağının bulunmaması) demektir. Bu beş sıfâta “tenzîhiyye sıfatları” da denir. Bu sıfatlar, Allah’ı zâtına layık olmayan mana ve nitelemelerden tenzih etmek demektir. Allah’ın selbî sıfatları anlaşılmadığı ve O’nun zâtına ve yüceliğine noksanlıklar izâfe edildiği zaman, şirk ortaya çıkar. Tenzih akidesi ise şirk’i iptal eder. Bu akideyi, “O’nun benzeri hiçbir şey yoktur” (Şûrâ: 11) Ayeti en güzel şekilde ortaya koymaktadır.

Aslında tenzihât’ı belli bir çerçeveye sıkıştırıp, tek tek saymak mümkün değildir. Fakat Kelâm ulemâsı kolay anlaşılması için yukarıda taksimâtını verdiğimiz gibi, bu sıfatları beş ana asla ircâ ederek mütelâa etmişlerdir. Bu sıfatlar, ulûhiyete nispet edilmesi mümkün olmayan “yaratılmışlık”, “acz”, “noksanlık” gibi kavramların nefyini yani Allah’ı bunlardan tenzih etmeyi zarûri kılar. Bu tür kavramların, Allah’ın zâtından uzaklaştırılması (nefy, tenzîh) ile O, nitelenmiş olur. Buna göre tenzîhî sıfatlar, Allah’ın ne olmadığını anlatan sıfatlardır. Allah’ı, hakkıyla takdir etmek yani O’na iman etmek; O’nu, kendisinde olan sıfatlarla kabul etmek olduğu gibi, kendisinde olmayan noksanlık, acizlik ve kusurlardan da tenzîh etmek demektir.

Tenzîhî sıfatları şöyle de ifade edebiliriz: Allah’ın başlangıcı ve sonu yoktur. Allah cevher, cisim, a’raz, musavver (şekil sahibi), mahdûd (sınırlı), ma’dûd (sayılabilir), müteba’iz (bölünebilir), mütecezzi (parçalanabilir), müterakkib (birleşik), mütenâhi (sonlu) vb. değildir. Mahiyet ve keyfiyet Allah’ın vasfı olamaz. Allah için mekan söz konusu değildir, zamanla mukayyed (kayıtlı) değildir. Hiçbir şey O’na benzemez…

Allah’ın nefsî sıfatı olan Vücûd ise, “Allah vardır, varlığı zâtının gereğidir, varlığı başkasından değildir” demektir. Bu nedenle Allah’a “vâcibu’l vücûd” denir. Varlığın zıddı olan adem (yokluk), Allah hakkında mümteni (imkânsız)dır. Böyle bir şey tasavvur edilemez. Yukarıda açıkladığımız vücûd, kıdem, bekâ, muhâlefetü’n li’l havâdis, kiyâm bi-nefsihi, vahdâniyyet sıfatlarının tamamına “zâtî sıfatlar” da denir.

Allah’ın tenzîhî sıfatlarını açıklamamızın nedenlerinden bir tanesi de, O’nun subûtî, haberî ve fiilî sıfatlarında aşırı gidip, O’nun hakkında, hakkın dışında söz söylemekten sakındırmaktır. Biz, Allah’ı kendi sıfatlarından tanırız ve O’nun hiçbir sıfatını bir başkasına vermediğimiz gibi, hiçbir sıfatını mahlûkâta teşbih de etmeyiz. O’nu cisimlendirmekten de sakınırız. Allah’ın bir sıfatına, bir başkasını ortak kılmak şirk olduğu gibi, O’nun sıfatının bir tanesini dahi, mahlûkâtın sıfatına benzetmek de şirk’tir! Meselâ, yed (el), vech (yüz), istivâ gibi haberî sıfatları konusunda tutumumuz; O’nun sıfatlarını iptal etmediğimiz gibi, asla o sıfatları yaratılmışlara da benzetmeyiz.

[20] Bu ifadeler, bid’at fırkaları olan kaderiye ve mu’tezile hakkındadır. Ehl-i Sünnetten Allah’ın “yed” sıfatına “kudret, ilim, nimet” gibi anlamlar veren alimler hakkında değildir. Zira bu iki ekolün metodu ve itikâdı aynı değildir. Bid’at fırkaları, Allah’ın haberî sıfatlarını isbât etmedikleri gibi, bu sıfatları işlevsiz kılmışlar; bazıları teşbîh ve temsîl’e sapmışlar, bazıları da teşbîh ve temsîl’e yaklaşmışlardır. Bazı Ehl-i Sünnet alimleri ise, her ne kadar bu sıfatları te’vîl etseler de, Allah’ı şânına yakışır şekilde tenzîh etmeyi ihmal etmemişlerdir. Te’vîl ile tahrîf arasındaki çizgiyi aşmamak gerekir. Te’vîl câizdir, tahrîf bâtıldır…

[21] Allah’ın ‘el’ sıfatı, tesniye (ikil) ve çoğul olarak da zikredilmektedir: Mâide: 64’de: “Hayır, Allah’ın iki eli de açıktır” buyrulmuştur. Yâsîn: 71’de ise: “Görmezler mi ki, Biz onların faydasına kendi ellerimizle var ettiğimiz davarlar yarattık? İşte kendileri bunlara sahiptirler” buyrulmaktadır. İlk Ayette ‘iki el’, son Ayette ise ‘ellerimiz’ ifadeleri kullanılmıştır.

[22] Yani “Fetih: 10’daki “el” sıfatı, “kudret”, “ilim” yahut “nimet”tir; ama Sâd: 75’deki “iki el” sıfatını te’vîl etmeden, isbât etmek gerekir” demek gibi… Sâd: 75’deki “iki el” sıfatına “iki kudret” anlamı vermenin imkânsızlığı, Kur’an’daki diğer Ayetlerdeki “el” sıfatını da te’vîl yerine isbât etmeyi daha makul hale getiriyor. Fakat bazı alimler, bu sıfatları bulundukları Ayetlere göre yorumlamışlar; bazıları te’vîl etmişler, bazıları da te’vîl etmemişlerdir. Mesela, “mülk elinde bulunanın şânı ne yücedir” (Mülk: 1) Ayetinde hakikaten “el” mi kastedilmiştir yoksa bu kelime “kudret” anlamında bir nitelik midir? İşte bu iki yönde de tercih yapan alimler bulunmaktadır. Selef, bu türden haberî sıfatları teşbihsiz olarak isbât yoluna girmişlerdir. Allah en iyi bilendir!

[23] Allah’ın ‘ayn (göz)’ sıfatı, Tâ-Hâ: 39’da tekil olarak ‘göz’ şeklinde, Kamer: 14’de de çoğul olarak ‘gözlerimiz’ şeklinde kullanılmıştır.

[24] Taberî Tefsiri, Fetih: 10’un tefsiri. İmam Taberî’nin açıklaması:

وفي قوله: يَدُ اللّهِ فَوْقَ أيْدِيهِمْ وجهان من التأويل: أحدهما: يد الله فوق أيديهم عند البيعة, لأنهم كانوا يبايعون الله ببيعتهم نبيه صلى الله عليه وسلم والاَخر: قوّة الله فوق قوّتهم في نُصرة رسوله صلى الله عليه وسلم, لأنهم إنما بايعوا رسول الله صلى الله عليه وسلم على نُصرته على العدوّ.

[25] Tefsîru’l Kur’âni’l Azîm, İbn Kesîr, Dâru Usâme, Ammân, C: 2, S: 804